«Μοναδικό σολωμικό κείμενο με εμφανές ερωτικό πρόσημο», το ιταλικό σχεδίασμα «Κανείς ποτέ δεν το ΄μαθε, κανείς δεν θα το μάθει», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις (.poema…), σε επίμετρο Στέφανου Ροζάνη, προλογικό σημείωμα Κώστα Βούλγαρη και εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Βασίλη Ρούβαλη, ο οποίος μιλά για αυτήν την περιπέτεια στο artplay.gr
Ποια υπήρξε η προσωπική σας ανάγκη η οποία και σας οδήγησε στην ανάδυση αυτού του σολωμικού σχεδιάσματος;
Ο Σολωμός είναι προπάτορας, πηγή σταθερή και έμπνευση διαρκής για όλους τους νεότερους στην ελληνική λογοτεχνία. Δεν είναι τυχαία για μένα η αναδίφηση της ποιητικής του μέσα από το «σώμα» της ιταλόγλωσσης παραγωγής του. Διαβάζω από μικρός τα σολωμικά κείμενα στην έτερη γλώσσα του και μπορώ να πω, με δόσεις θράσους, ότι αναγνωρίζω αρκετές δυστοκίες στην προσέγγισή τους από τους κατά καιρούς μεταφραστές… Σε κάποιες περιπτώσεις όντως οι μεταφράσεις δεν έτυχαν καλής προσέγγισης, με αποτέλεσμα την παρανάγνωσή τους, την εσφαλμένη εντύπωση που επέφεραν στην ανάλυση του ύφους και του πνεύματος του ποιητή. Ειδικά μιλώντας για τα ιταλόγλωσσα της λεγόμενης «ώριμης περιόδου», θα ομολογήσω ότι μου αρέσουν ιδιαίτερα. Τα ξεχωρίζω, εάν μπορεί να ειπωθεί αυτό απλοϊκά, χάρη στην αίσθηση βεβαιότητας που απορρέει από την κάθε φράση, από την εικονοποιητική διάσταση και τη νοηματοδότηση που επιδιώκει στο σύνολό τους. Αλλά κι από αυτό το «άγγιγμα» της φωνής του, της ώριμης φωνής του, απέναντι στον αναγνώστη, που επιβάλλεται ανακουφιστικά και επιβεβαιώνει την ομορφιά και την ουσία του.
Πώς ήταν η περιπέτεια της διαδρομής, από τον εντοπισμό έως και την έκδοση του κειμένου;
Η πρώτη επαφή μου με το συγκεκριμένο πεζό σχεδίασμα έγινε μέσω της έκδοσης Πολίτη. Εξ αρχής μού δημιουργήθηκε μια σύγχυση αφού καταλάβαινα τον τίτλο στα ιταλικά (“La donna velata”) αλλά αγνοούσα το νόημα της ελληνικής απόδοσης («Η γυναίκα με το μαγνάδι»). Ως κείμενο ωστόσο μού άσκησε τρομερή γοητεία… Αργότερα προσέγγισα τις άλλες μεταφράσεις, με τελευταία εκείνην του δασκάλου μου, του Στυλιανού Αλεξίου. Εκείνος με παρότρυνε να προχωρήσω σε μια μεταφραστική δοκιμασία για το σύνολο των σολωμικών ιταλόγλωσσων – είναι αυτό που ξεκίνησα με αυτή την έκδοση. Υπολογίζαμε –παρότι δεν πρόλαβε βιολογικά– να υποστηρίξει με φιλολογικό σχολιασμό και παρατηρήσεις, με νεότερα δεδομένα, τη δική μου εργασία λέγοντας ότι ένας λογοτέχνης αφουγκράζεται διαφορετικά από έναν φιλόλογο τα κείμενα. Είναι κάτι που εν πολλοίς υποστηρίζω κι εγώ. Για την έκδοση πάντως συνέβαλε τα μέγιστα ο φίλος και συνοδοιπόρος Κώστας Βούλγαρης που επέμεινε όχι μόνον για τη δημιουργία μιας σολωμικής σειράς στις (.poema..) εκδόσεις αλλά και για τη δική μου «σολωμική περιπέτεια». Κι ακόμη, ο σπουδαίος σολωμιστής Στέφανος Ροζάνης που συντρέχει στην προσπάθεια ποικιλοτρόπως. Ο χρόνος θα δείξει το αποτέλεσμα…
Στη μετάφραση συναντήσατε δυσκολίες;
Κάθε τέτοια εργασία ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Από λέξη σε λέξη έως την απόδοση του νοήματος και, κυρίως, την επάρκεια της μεταφραστικής πρόθεσης προς τον αναγνώστη… Στην περίπτωση του Σολωμού, το στοίχημα δεν το κερδίζει κανένας απ’ όλους όσοι προσπαθούν. Πρέπει να ληφθεί υπόψη η ελληνική γλωσσική ταυτότητα του ποιητή; Πρέπει ν’ αγνοηθεί, εύλογα ίσως, στ’ όνομα της εξέλιξης της νεοελληνικής γλώσσας με το πρίσμα του σημερινού παρόντος; Ιδού κάποιες από τις αναρωτήσεις που προκύπτουν.
Από πού ελκύει την καταγωγή και την έμπνευσή του ο τίτλος που εσείς δώσατε;
Ο πρώτος ιταλικός τίτλος δόθηκε από τον Πέτρο Κουαρτάνο όταν εκείνος εξέδωσε τα ιταλόγλωσσα κείμενα του Σολωμού. Τον ώθησε σ’ αυτή την απόφαση η αναλογία του γυναικείου μοτίβου και της αντίληψης περί μεταθανάτιας τύχης του ανθρώπου στο Καθαρτήριο του Δάντη. Οι κατοπινοί μεταφραστές, όπως ο Καλοσγούρος, ο Πολίτης και οι άλλοι, δεν επενέβησαν σ’ αυτήν την αυθαίρετη τιτλοφόρηση αλλά μόνον μετέφρασαν ή διαφοροποίησαν αυτήν την επιλογή με τη δική τους αισθητική πρόθεση. Συζητώντας γι’ αυτό το θέμα με τον Κώστα Βούλγαρη καταλήξαμε στον προκείμενο τίτλο, προερχόμενο από το ίδιο το κείμενο, με ωραία, εύηχη διάσταση όσο και με ακριβή νοηματοδότηση… Ο Σολωμός μιλάει εν προκειμένω για έναν κρυφό, καλυμμένο, και βεβαίως εξιδανικευμένο έρωτα. Και μάλιστα, συναρτά αυτή τη γυναικεία φιγούρα με τη φεγγαροντυμένη μορφή στον «Κρητικό», όπου, όπως ακριβώς σημειώνει στο επίμετρό του ο Στέφανος Ροζάνης, μετουσιώνεται η απουσία σε παρουσία όσο και η αγωνία της κατάδυσης στο μυστήριο του έρωτα και του θανάτου…
Τι σηματοδοτεί το χρονολόγιο των ιταλόγλωσσων έργων, αλλά και οι αναφορές με αποσπάσματα από τις παλιές εκδόσεις, όπως παρατίθενται στο βιβλίο;
Πρόκειται για την απλή επιδίωξη παρακολούθησης αυτών των κειμένων. Ξεκινώντας από το 1815 με τα πρώτα ποιήματα που εμπνεύστηκε στο περιβάλλον του Πανεπιστημίου της Παβία και φθάνοντας έως το 1855 με τα τελευταία ποιήματα, τα επιγράμματα, τα πεζά σχεδιάσματα ή άλλα μικρά αποσπάσματα. Το χρονολόγιο μπορεί ν’ αποβεί χρήσιμο για τους ενδιαφερόμενους αναγνώστες καθώς παρατίθεται ακόμη η τύχη των ιταλόγλωσσων σολωμικών μετά το θάνατό του. Έτσι, τον κατάλογο συναπαρτίζουν οι δημοσιεύσεις, οι μεταφράσεις, οι ανθολογήσεις, οι εκδόσεις που προέκυψαν από το 1859 έως το 1994. Κι όσο για τις αναφορές στις εκδόσεις των Καλοσγούρου, Αποστολάκη, Καιροφύλα, Πολίτη και Αλεξίου, η επιδίωξή μου είναι να αναδειχθούν οι δικοί τους προβληματισμοί, το πρίσμα και οι επιλογές τους, έστω με αυτά τα μικρά παραθέματα στη δική μου έκδοση.
Τι προσθέτει στη σολωμική βιβλιογραφία το συγκεκριμένο σχεδίασμα;
Είναι κείμενο ελκυστικό. Δεν γνωρίζουμε την πιθανή διαχείρισή του από τον ποιητή, εάν δηλαδή επρόκειτο να το επεξεργαστεί κατόπιν σε ποιητική μορφή. O αφηγητής-ήρωας αυτής της μικρής ιστορίας αντιλαμβάνεται τη δύναμη του θανάτου, συνειδητοποιεί την αδιέξοδη συναισθηματική του κατάσταση και δικαιώνεται ξαφνικά όταν αποκτάει πρόσβαση στο μέλλον συναντώντας πάλι την αγαπημένη του… Είναι κείμενο γνωριμίας με τον Σολωμό, με την ποιητική του στην πιο ώριμη στιγμή του.
